Η συγκρότηση και λειτουργία του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου καθορίζεται και ρυθμίζεται με βάση την ακόλουθη νομοθεσία:
Το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο γνωμοδοτεί, με ισχυρές θεσμικές εγγυήσεις αυτονομίας και ανεξαρτησίας για υποθέσεις μείζονος σημασίας, όπως ορίζονται στο νόμο και αναλύονται παρακάτω, καθώς και για θέματα που παραπέμπονται σε αυτό από τον Υπουργό Πολιτισμού και Αθλητισμού. Στο Συμβούλιο υποβάλλονται φάκελοι υποθέσεων για τις οποίες έχει αποκλεισθεί η δυνατότητα να αντιμετωπισθούν σε επίπεδο Εφορειών Αρχαιοτήτων, Τοπικών Συμβουλίων ή Διευθύνσεων της Κεντρικής Υπηρεσίας του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού.
Σύμφωνα με το άρθρο 50 του Ν. 3028/2002 «Για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονομιάς», το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο εξετάζει και γνωμοδοτεί για θέματα που αφορούν στην προστασία αρχαίων μνημείων, αρχαιολογικών χώρων και ιστορικών τόπων που χρονολογούνται έως και το 1830 και συγκεκριμένα είναι αρμόδιο για τα ακόλουθα:
- Κηρύξεις, οριοθετήσεις, αναοριοθετήσεις και καθορισμούς Ζωνών Προστασίας Αρχαιολογικών Χώρων.
- Γενικά Πολεοδομικά Σχέδια (Γ.Π.Σ.) πόλεων και οικισμών που αποτελούν αρχαιολογικούς χώρους ή περιλαμβάνουν αρχαιολογικούς χώρους.
- Συστηματικές ανασκαφικές έρευνες, οι οποίες διενεργούνται από την Υπηρεσία, από επιστημονικούς, ερευνητικούς ή εκπαιδευτικούς οργανισμούς της ημεδαπής, με εξειδίκευση στον τομέα της αρχαιολογικής ή παλαιοντολογικής έρευνας ή από ξένες αρχαιολογικές αποστολές ή σχολές που είναι εγκατεστημένες στην Ελλάδα.
- Μεγάλα δημόσια έργα ή άλλα ιδιωτικά έργα, αναπτυξιακά και επενδυτικά, όπως αιολικά πάρκα, φωτοβολταϊκά, ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, χώροι ΧΥΤΥ, ενταγμένα σε χρηματοδοτούμενα προγράμματα.
- Μελέτες συντήρησης, αναστήλωσης και ανάδειξης Αρχαιολογικών Χώρων και Μνημείων, καθώς και μελέτες για την κατασκευή φυλακείων και πωλητηρίων σε Αρχαιολογικούς Χώρους, ενταγμένες σε χρηματοδοτούμενα προγράμματα.
- Κινηματογραφήσεις σε Μνημεία, Αρχαιολογικούς Χώρους Ιστορικούς Τόπους και Μουσεία, στο πλαίσιο παραγωγής τηλεοπτικών και διαδικτυακών προϊόντων πολιτισμού ή πραγματοποιήσεων εκδηλώσεων πολιτισμού.
- Παραχωρήσεις Μνημείων, Αρχαιολογικών Χώρων Ιστορικών Τόπων και Μουσείων για την πραγματοποίηση πολιτιστικών εκδηλώσεων.
- Συγκρότηση επιτροπών αυτοψίας. Οι αυτοψίες αποτελούν μία από τις βασικές δραστηριότητες του Συμβουλίου.
- Διενεργούνται από την Ολομέλεια του ή από ειδική επιτροπή που συγκροτείται από τον Υπουργό Πολιτισμού και Αθλητισμού, μετά από Γνωμοδότηση του Συμβουλίου. Η αυτοψία αποτελεί την επιτόπια εξέταση ενός θέματος, προκειμένου να είναι επαρκής η γνώση του Συμβουλίου, ώστε να γνωμοδοτήσει στον Υπουργό.
- Προσωρινό ή μακροχρόνιο δανεισμό για την εξαγωγή αρχαίων αντικειμένων, προκειμένου να παρουσιαστούν σε εκθέσεις που διοργανώνονται στο εσωτερικό και την αλλοδαπή και συγκρότηση εκτιμητικών επιτροπών για την ασφάλιση αυτών.
- Αιτήματα πολιτών ή άλλων φορέων για λιμενικά έργα και ναυπηγεία, λατομεία και μεταλλεία, οικοδόμηση νέων κτηρίων, καθώς και ανακατασκευή ή αποκατάσταση υφισταμένων κτηρίων σε μείζονος σημασίας αρχαιολογικούς χώρους και ιστορικούς τόπους.
- Αναγκαστικές απαλλοτριώσεις η απευθείας εξαγορές μνημείων ή ακινήτων μέσα στα οποία υπάρχουν μνημεία, καθώς και παρακείμενων ακινήτων ή μνημείων, εάν αυτό κρίνεται απαραίτητο, για την προστασία των μνημείων.
- Χορήγηση αμοιβών για εύρεση και παράδοση κινητών αρχαίων ή υπόδειξη αρχαιολογικών θέσεων και χορήγηση αποζημίωσης για άρση κατοχής αρχαίων.
- Συγκρότηση εκτιμητικών επιτροπών για τον καθορισμό της χρηματικής αξίας παραδοθέντων και κατασχεθέντων αρχαίων αντικειμένων, καθώς και για την απόδοση φόρου κληρονομιάς.
- Χορήγηση σε ιδιώτες αδείας συλλογής, κατοχής και κυριότητας αρχαιοτήτων και χορήγηση σε ιδιώτες αδείας εξαγωγής στο εξωτερικό αρχαιοτήτων υπό την κατοχή τους.
- Άδειες μελέτης και άδειες για διάθεση βιβλίων από πωλητήρια αρχαιολογικών χώρων.
- Απόδοση χρήσεων σε Μνημεία και Αρχαιολογικούς Χώρους, ανάθεση διαχείρισης ή αλλαγή φορέα διαχείρισης.
- Πολιτιστικές χορηγίες και δωρεές.
Τα προς γνωμοδότηση θέματα υποβάλλονται στο Συμβούλιο από τις αρμόδιες Διευθύνσεις της Κεντρικής Υπηρεσίας του ΥΠ.ΠΟ.Α. Η συζήτηση των θεμάτων γίνεται με βάση την Ημερήσια Διάταξη, η οποία συντάσσεται από το Τμήμα Γραμματείας του Συμβουλίου, κατόπιν εισηγήσεως των αρμοδίων Διευθύνσεων και υπογράφεται από τον/την Πρόεδρο του Συμβουλίου, Γενικό/ή Γραμματέα του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού.
Μετά τη συζήτηση ενός θέματος, ο φάκελος της υπόθεσης επιστρέφεται στην αρμόδια Διεύθυνση και συμπληρώνεται με τη Γνωμοδότηση, που υπογράφεται από τον/την Πρόεδρο του Συμβουλίου. Ακολουθεί η έκδοση της Υπουργικής Απόφασης επί του ζητήματος, για το περιεχόμενο της οποίας ο/η Υπουργός δεν δεσμεύεται από τη Γνωμοδότηση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου.
Το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο συνεδριάζει μία φορά την εβδομάδα και σε έκτακτες περιπτώσεις δύο, κατά την κρίση του Προέδρου του.